Geschiedenis van de beiaard van Gent
De eerste stadsklokken: 11de eeuw
De geschiedenis van de burgerlijke klokken in Gent begint volgens historicus d’Oudegherst ten laatste in 1047, wanneer graaf Boudewijn V aan de Gentse poorters het privilege verleende van de juridische klok.1 Het was de klinkende erkenning van een eigen rechtsmacht. Deze banklok (bannum betekent officiële bekendmaking) hing van de 11de tot de 14de eeuw in de toren van de Sint-Niklaaskerk, het eerste belfort van Gent waarin zich eveneens de werkklok bevond.
Een klokkenspel van 10 klokjes
De Gulden Sporenslag betekende ook de val van de Leliaertsgezinde schepenbank van Gent. De overwinnaars – de Klauwaerts – liggen aan de basis van de bouw van het tweede en huidige belfort. Hun nieuwe stormklok ‘die gheheeten es Roelant’ werd in 1314 gegoten door Jan van Ludeke en Jan van Roosbeke. In 1325, toen de bouw gevorderd was ter hoogte van de luidklokkenkamer, verhuisde Roeland van de Sint-Niklaaskerk naar het belfort. In 1376 werd de campanile voltooid en installeerden de gebroeders van Akerne een houten speeltrommel. Daniël de Leenknecht, voorzitter van de Gentse bronsgieters en reizend klokkengieter, was plausibel ook de gieter van deze voorslag. Die bestond uit tien voorslagklokjes.2 In 1442 kwam de Sint-Pietersabdij in financiële problemen en verkocht abt Filips Conrault I de 3 ton zware Bertholf (b0) aan de Gentse Schepenen als werkklok. Het zelfde jaar maakten de torenwachters de overstap van de Sint-Niklaaskerk naar het huidige belfort. In 1486 goot Simon Waghevens de justitieklok Filips.
Nieuwe voorslag
Jacob Waghevens kreeg in 1543 de opdracht om de oude voorslag te hergieten die ‘wesen sal van XIIII clockskens, en 2 semi toonen van goeder fyne stoffe, sulcks als daer toebehoort, ende van clare ende perfecte toonen, wel gheproportioneert, oom alerande liedekins daer ippe te spelene’. Hij gebruikte de klokkenspijs van de oude klokken uit 1376 ‘omme dezelve daer inne te voeghene’. De klokken wogen samen 9.625 pond, en vormden twee diatonische octaven met sib in elk octaaf. Ze werden in 1544 aangevuld tot 17 klokken. Stadshorlogemeester Victor Nelis deed de versteek van de nieuwe speeltrommel. In 1548 kocht de stad zijn versteekboek ‘inhaudende de jabulature van diveersche liedekins in discante ende musike ghestelt omme te speelne up de nieuwen voirslach. Dit boek is helaas verloren gegaan. Wel bezit het stadsarchief de Gentse versteekboeken vanaf de 17de eeuw tot vandaag.
Eerste beiaard en Calvinisme
In 1552 installeerde Victor Nelis het eerste klavier m.m.v. Christophe Ruckers (klavier- en orgelbouwer). Het bovenste octaaf kreeg ook een fis, wat de beiaard op 18 klokken bracht. De stad ‘was vol vreugden in alder manieren’ wanneer op 1 mei 1553 de benoeming van de beiaardier in voege ging en organist-beiaardier Jacob van Hoelbeke (Hoolbeke) zijn eerste officiële bespeling gaf. Hij moest elke zon- en feestdag spelen van 12 tot 13u. In 1560 kwam de stad onder streng Calvinistisch regime, dat wou afrekenen met het even absolutistisch katholiek regime van Karel V. De Calvinisten hadden het echter niet voor de muziek, die de weg versperde naar God. Zelfs psouterliedekens (contrafacten) konden niet op de beiaard, omdat ze ‘seer onstichteliyck en God betert, seer ghemeen waren, gemaect op lichtvaerdighe voysen ende andere wulpscheden’, aldus de Calvinistische Gentse griffier, dichter en schilder Lucas D’Heere3. Bovendien hadden ze het helemaal niet begrepen op ‘Antichrist bellen’, die ze een ‘superstitieus en papistisch misbruik’ vonden. De ‘Pacificatie van Gent’ van Willem van Oranje bracht geen verandering in het vlijmscherp dictatoriaal beleid. Op korte tijd werd het luidklokkenpatrimonium van de stad bijna gedecimeerd.
17de eeuw: Wyckaert en Hemony
De scheiding van de Nederlanden die in 1585 tot stand kwam, was ook muzikaal hoorbaar. Om en bij de 30.000 Gentenaren, voornamelijk Calvinisten, vertrokken tussen 1585 en 1587 naar het noorden, en met hen verdween het liedrepertoire van de ‘welstichtelijke (psalm)liedekens op de voyse van Clément Marots Psalmen’. In de Zuidelijke Nederlanden werd ‘Den boeck vanden voorslahc van Ghendt’ (1681) van campanoloog-organist Phillipus Wyckaert (1620-1694) het muzikale spiegelbeeld van het vervolg van de dogmatische strijd tussen protestanten en katholieken.4 Liederen als ‘Marten Luther is in d’Hell’, Marialiederen, kerst-liederen, sacramentsliederen, Grego-riaans ‘om de ketters te bekeren’ (Eysackers), en tal van volksliedekens en luchtige dansen kenmerken het gedachtegoed van de Contrareformatie. Wyckaert noteerde af en toe de mening van het publiek naast zijn versteekpartituren, zoals ‘placuit multum, fuit grata’ (het behaagde velen, men vond het bevallig), ‘Dit is de Beste Pavane die in desen Boeck ist’ enz.
Jan Groignart breidde in 1618 de beiaard uit met twee klokken. In 1659-1660 ondergingen het bronzen stads-instrument en het trommelspeelwerk een metamorfose zonder voorgaande. Het aantal klokken verdubbelde terwijl de chromatiek werd ingevoerd. Eerst verving Jozef Bury het oude raderwerk door een slingeruurwerk. Op 8 maart 1659 sloot Pieter Hemony een contract met de stad Gent om 32 klokken te gieten, eventueel nog drie bijkomende klokjes tegen prijslijst ‘in sulcke perfectie datter hier te lande gheene betere en sullen ghevonden worden’.
Uiteindelijk goot hij 37 klokken.5 In 1660 kreeg hij de opdracht nog drie zware luidklokken bij te gieten die moesten aansluiten op de beiaard. Daardoor kreeg de beiaard een uitgestrektheid van 40 klokken, met een totaalgewicht van 59.458 pond. Op 16 april 1660 besliste Hemony om Gents poorter te worden ‘omme te ghenieten ende jouysseren de privilegien generalle an dese poort is’. Op nauwelijks vier jaar tijd goot hij ruim honderd klokken. ‘Nydigheyd en afjonstigheyd’ van Gentse concurrenten zouden hem echter de das omdoen. Zijn belagers smeedden een complot en lieten de basklokken afkeuren, zodat Pieter Hemony het onderspit moest delven: hij werd nooit betaald voor een derde van de beiaardklokken en het merendeel van de basklokken.6
Achttiende eeuw
De beiaard werd in 1713 uitgebreid met een cis1 klok (herdenking Vrede van Utrecht, Karel VI) gegoten door de Gentse gieter Jan Pauwels bij contract van 25 september 1713. Deze klok kreeg ook de functie van werkklok in opvolging van de derde triomfante, Bertholf, die alleen nog verder fungeerde als beiaardklok. In 1725 werd de a3-klok hergoten door Andreas vanden Gheyn. In 1749 verving Joris Dumery de c4-klok en goot hij de es1-klok ’tot volmaeckinge van het clockspel’. De beiaard bezat toen 42 klokken met een gezamenlijk gewicht van ca 30 ton.
Wyckaert had reeds gesteld dat het speelwerk ‘nootsaeckelijk moet spelen als een clavecimbel’. Gold dat niet des te meer voor het beiaardspel? Vooral 18de eeuwse beiaardiers zagen hun klokkenspel wel eens als een reuzenklavecimbel en de belangrijkste onder hen tekenden in op de modieuze klavecimbelliteratuur van hun tijd-genoten. Bijvoorbeeld Mertyn, beiaardier van de Sint-Pietersabdij, en Damman, beiaardier van de abdij van Baudelo, tekenden in op Six Divertissements pour le Clavecin van F.J. de Trazegnies7.
Pieter Le Blan (1711-1765) tekende in op Le Deuxième livre de Clavecin van Dieudonné Raick, kapelmeester van Sint-Baafs in Gent. Le Blan componeerde zes klavecimbelsuites (Le Livre de Clavecin), was klavecinist, fagottist en werd (tijdelijk) directeur van de Opera van Gent. Hij bouwde zelfs een kamerbeiaard met kristallen klokjes waarvan hij zijn eerste concert aankondigde in de Gazette van Gendt op 17 april 1763. Zijn opvolger Jozef Egidius De Lantsheer die zich reeds gedurende ‘acht jaar had verdiept in de musique, clavecine, orgel ende beijaertspel’ heeft plausibel W.A. Mozart rondgeleid op het belfort in 1765.
In 1789 brak de Brabantse Omwenteling uit. De Gentenaren kozen de zijde van de Staten van Brabant en Clocke Roeland luidde tot verzet. Het Oostenrijks bewind beschouwde dit als verraad en beschoot het belfort in volle hevigheid. De tweede triomfante werd in het midden van haar flank doorboord met een gat van 8 cm doorsnede. Vanuit dat gat loopt een scheur over een lengte van ca. 40 cm recht naar boven en een van ca. 25 cm naar beneden. Aan de binnenkant van de klok, precies aan de tegenovergestelde zijde van het gat is een voorwerp afgeketst dat nog een gevaarlijker scheur heeft veroorzaakt. Ze begint direct onder de schouder, heeft een lengte van 80 cm en eindigt net boven de slagring. Het gat staat reeds als bezienswaardigheid vermeld in Guide des Voyageurs van 1831. Het is een raadsel dat de klok niet gebarsten is. In 1982 werden de scheuren afgeboord om niet verder door te lopen. Dat de doorboorde klok nog mooi en zuiver uitklinkt, is te wijten aan een onwaarschijnlijk toeval: het gat bevindt zich in de klok op een meetkundig juiste plaats waar alle horizontale en verticale knopen samenkomen. Ze werd ooit terecht ‘een der seven wonderen van Ghent’ genoemd.
19de eeuw
Andreas Lodewijk Van Aerschodt-vanden Gheyn verving in 1838 nog een bes3-klokje. In 1839 hing de stoel van de speeltrommel uit elkaar. Gemeente-raadsleden oordeelden zelfs dat het ‘nutteloze’ belfort beter afgebroken kon worden om de straat te verbreden voor het verkeer. Gelukkig kwam het niet zover. In 1853 werd een nieuwe ijzeren klokkentoren gebouwd. In 1855 kreeg stadsuurwerkmaker Charles Nolet de opdracht om de stoel van de speeltrommel te hergieten. Daarop schreef Karel Miry, toondichter van de Vlaamse Leeuw, in zijn brief van 30 maart 1855 aan het schepencollege: ‘J’ai jugé, que le choix de ces airs [van het trommelspeelwerk], doit être fondé sur les distinctions suivantes: … que les airs composés de compatriotes et qui excitent la nationalité et l’amour de la patrie méritent une préférence marquée’. In zijn keuze verdedigde hij De Vlaemsche Leeuw op het speelwerk met ‘Je me suis permis de porter ce chant sur la liste, encouragé par l’accueil favorable que cet oeuvre a obtenu de mes compatriotes et la Belgique entière’. In 1860 goot Severinus Van Aerschodt een cis4.
20ste eeuw
In 1912 werd de ijzeren campanile verbouwd in zijn huidige stenen vorm door architect Vaerwijck met openingen van nauwelijks 15% van het muuroppervlak (vgl. Utrecht: 70%). Jef Denyn waarschuwde voor de akoestische en muzikale gevolgen van een te gesloten toren in een brief aan het College van Gent, maar de werken waren reeds gestart om klaar te kunnen zijn tegen de Wereldtentoonstelling van 1913.
In 1913 breidde Omer Michaux de belfortbeiaard uit met een octaaf. Het trommelspeelwerk, het beiaardklavier en 48 klokken werden opgesteld in de Roelandkamer (derde verdieping) terwijl de vier basklokken naar de vijfde verdieping verhuisden. De samenstelling van de beiaard bedroeg in 1913: 37 Hemonyklokken, 1 Pauwels, 1 Dumery en 13 Michauxklokken. In 1930 werden de 13 Michauxklokken door Louis Meire uit de klokkenstoel gehaald en aan het belfortmuseum geschonken. Op 28 december 1931 bestond de beiaard uit: 30 Hemony’s waarvan 11 uit Baudelo van 1661, 1 Pauwels (Karel VI), 1 Dumery van 1749, 2 vanden Gheyn uit het museum, 1 Meire uit Baudelo en 17 nieuwe klokken (Hemony-imitaties), gegoten door Louis Meire (sic), in totaal 52 klokken.
Robert Dierick (1893-1966) die op dat moment beiaardier was, bleef zoals zoveel collega’s tijdens WOII de bespelingen verzorgen met voorlopige schorsing als beiaardier tot gevolg. Toen hij enige tijd later in ere werd hersteld, weigerde hij het belfort nog te betreden. Tussen 1945 en 1964 werden de bespelingen verzorgd door gast-beiaardiers.
In 1948 verving Marcel Michiels de gebarsten g0 van Hemony, de bes3 van Andreas-Lodewijk Van Aerschodt en het volledige discant-octaaf van Meire. Hij stelde zeven basklokken op in de luidklokkenkamer (derde verdieping) en verhuisde 45 klokken naar de vijfde verdieping. Het klavier en het trommelspeelwerk werden opgesteld in de uurwerkkamer (vierde verdieping). In maart 1964 meldde Ephrem Delmotte na een bespeling de bedenkelijke staat van het instrument. Ook Staf Nees klaagde over de onhandelbaarheid van het instrument en werd belast om een studie te verrichten over de toestand van de beiaard en mogelijke verbeteringen. Hij schakelde Petit & Fritsen in voor een prijsofferte. Na zijn dood werd de expertise overgedragen aan zijn opvolger Piet van den Broek. De firma Horacantus-Eijsbouts leverde op 28 januari 1966 een prijsofferte. Na goedkeuring en toekenning van een Rijkstoelage van 60% en een provinciaal aandeel van 20%, werden de klokken uit het belfort weggehaald op 27 en 28 december 1967 en naar Asten gevoerd. Ondertussen was vastgesteld dat er zich scheuren voordeden in de muren van het Belfort. Vermits deze constructieve ingrepen met prioriteit dienden uitgevoerd te worden, werd de verdere afwikkeling van het herstelplan voor de beiaard uitgesteld tot beëindiging van de werken in 1979-80.
Ondertussen werden te Asten nog verschillende wijzigingen aan de opdracht besproken. Zo motiveerde dr. André Lehr het voorstel om voor een eikenhouten klokkenstoel te kiezen i.p.v. een stoel in constructiestaal. Ook werd beslist om alle basklokken, op Roeland na, in de beiaardstoel onder te brengen.
Op 23 juni 1980 werd Jos D’hollander door het Gentse schepencollege aangesteld als adviseur. Het lastenboek werd ingediend op 10 november. Op 1 juli 1981 werd in de klokkengieterij een aanvang gemaakt met de werkzaam-heden. Om volledig aan te sluiten bij de Vlaamse beiaardtraditie werd de oorspronkelijke dispositie g0- a0- b0- c1 aangesloten op het klavier als bes0-c1-d1-es1, zodat de beiaard voortaan een kleine terts omlaag transponeert. De klavierkamer werd tussen de klokken gemonteerd. Dit alles ging gepaard met de hergieting van het discantregister in Hemonyprofiel (c3-c5) en de toevoeging van cis5. De klokken werden herstemd in de toen pas herontdekte middentoon-stemming van Hemony door André Lehr, omwille van de transpositie van c1 naar a0. Concreet betekende dit het omlaag stemmen van alle klokken om een herstemming van elke es tot dis (klaviertoon fis), f tot eis (klaviertoon gis) en bes tot ais (klaviertoon cis) mogelijk te maken, plus het ontzweven van klokken die in dat opzicht zouden storen. De klepels en hamers werden vervangen door mangaanmessing klepelbollen en hamers. De beiaard werd officieel ingehuldigd op 17 juli 1982. In 1993 werd het kleinste klokje toegevoegd door Eijsbouts, d5 (klaviertoon f5).
Bijzondere activiteiten
Na de beiaardrestauratie van 1982 werden gedurende een tiental jaar speciale openings- of slotconcerten gegeven waarbij gebruik gemaakt werd van jachthoorns afgewisseld met massakoor en/of samenzang, dansgroep, inleidende lezingen, videoscherm, Thebaans kwartet, vierhandig beiaardspel, … Op zaterdag 7 juli 1990 vond in Gent een Internationaal Beiaardcolloquium plaats in het kader van het post-congres na het BWF-congres te Zutphen. Onderwerp van de lezingen waren de Gentse beiaardcultuur, het 17de eeuws Gents versteekboek van Wyckaert en het Brussels versteekboek van de Sany, en het bewerken van pianomuziek voor beiaard. De lezingen vonden plaats in het congresgebouw van Gent met simultane vertaling in de officiële BWF-talen.
Automatisch speelwerk
De speeltrommel werd in 1659 gegoten door Pieter Hemony. Hij weegt 4.210 pond. Uurwerkmaker Nicolas Van Royen uit Turnhout draaide de speelton af en voorzag ze van 17.500 toongaten. In 1660 werkte organist-campanoloog pater Wyckaert een systeem van nootjes uit dat zestiende noten, triolen en oneven maatsoorten mogelijk maakte.8 Omstreeks halverwege de 19de eeuw verkeerde de trommelstoel in slechte staat, en in 1855 werd hij hergoten door de stadshorlogemeester, Charles Nolet. De koperen (messing) trommel heeft een omtrek van 5,65 m en is 1,80 m hoog. Hij heeft 80 cirkelbanen waarboven een lichterbed is gemonteerd met 79 lichters voor de hamers en een lichter voor de pal die de trommel vastklemt. De omwentelingstijd van de 220 trommelmaten bedraagt 4’20”. Hij wordt elektrisch aangedreven.
Historische curiosa
Muziekhandschriften
· Versteekboek 17de eeuw
· Versteekboek van Philippus Wyckaert 1681 (1661-1693)
· Livre de clavecin par le carillonneur Leblan (1752)
· Voorstel tot versteek van Miry (1855)
· Versteekboek (1856-1898)
· Versteekboek (1901-1938, 1982-1998)
Klokken e.a.
· Klokkenmuseum belfort: 8 Hemony’s van het Belfort (1659: b1, cis2, es2, f2, fis2, g2, d3, es3), 5 Hemony’s van Baudelo (1661: e2, fis2 (2 stukken), gis2, b2, b3) 4 Dumery’s (1741: as2, 1760: g3, 1774: g2, 1774: toonhoogte ongekend) , 1 A. Van Den Gheyn (1725: a3), 1 A.L. Van Aerschodt (1838: bes3), 8 Michauxklokjes (1913: d4, es4, f4, fis4, gis4, a4, b4, c5), 7 Hemony-replica’s van Louis Meire (1931, toonhoogtes ongekend)
· Kamerbeiaard uit de Sint-Pietersabdij met 42 bronzen klokjes uit het einde van de 18de eeuw, oorspronkelijk van Pierre van den Gheyn uit Leuven
Overzicht van de stadsbeiaardiers
1553-1558 Pieter Jacob van Hoelbeke
1558-1603 Michiel Maes
1603-1620 Adriaan De Prys (Ath)
1620-1628 Augustin de Saint-Obert
1628-1640 Philippe Laloo – Jan Hardy hulpbeiaardier
1640-1674 Lodewijck Gleize – Jan Hardy hulpbeiaardier – versteek o.m. Philippe Wyckaert
1674-1695 Willem Boulanger
1695-1716 Frans Schepers – Peter Schepers hulpbeiaardier
1716-1745 Peter Schepers
1745-1765 Pieter Le Blan – Jacques Ballas hulpbeiaardier
1765-1798 Jozef Egidius de Landsheer – Jan Thibaut en Joris Aelsters hulpbeiaardiers
1798-1839 Joris Aelsters Sr.
1839-1856 Joris Aelsters Jr. – Frans Reylof Sr. hulpbeiaardier (1858) versteek o.m. Karel Miry
1856-1868 Frans Reylof Sr. – Sr. Ottevaere en Frans Reylof Jr. hulpbeiaardiers
1868-1886 Sr. Mestdagh
1886-1896 Prosper Poulet
1896-1923 Pieter Poulet
1923-1945 Robert Dierick
1945-1964 Staf Nees, Piet van den Broek, Ephrem Delmotte, Jules Verniers, e.a. gastbeiaardiers
1964-1982 restauratiewerken belfort en beiaard
1982-1984 Jos D’hollander – Aimé Lombaert, plaatsvervangend beiaardier
1984-2000 Jos D’hollander – Geert D’hollander, adjunct-stadsbeiaardier
2000- Geert D’hollander – Jos D’hollander, ere-beiaardier – Liesbeth Janssens, adjunct-stadsbeiaardier
2013 Kenneth Theunissen
Voor nog meer informatie: zie “Van klok tot beiaard. Met ‘Clocke Roeland’ in de hoofdrol”, uitg. Mens & Cultuur, Gent, 2003.
Tekst: Jos D’hollander