Geschiedenis van de beiaardKlokken- en beiaardkroniek van de Leuvense Sint-GertrudiskerkIn 1206 stichtte Hendrik IV, graaf van Leuven (= Hendrik I, hertog van Brabant), de Sint-Gertrudisproosdij van reguliere kanunniken van Sint-Augustinus. 1437:In de torenromp hangen ‘drie nieuwe groote clocken’. (4) 1557:Medardus Waghevens uit Mechelen giet een nieuwe klok van ongeveer 1800 pond die in ‘accoord’ moest zijn met de derde klok in de torenromp. (5) 1559-1572: Er zijn vier luidklokken: Maria (major campana of stormklok), Joannes, Gertrudis en Augustinus. (6) Enkele van die klokken – een duidelijke specificatie ontbreekt – werden in de 17de en 18de eeuw hergoten. Dat gebeurde o.a. met de grote klok (Maria?) in september 1607 door ene Sebastiaen. Ze barstte al in 1608. 1644:Jef Rottiers publiceerde in 1952 een fragment van een notarisakte (dd. 12 januari 1644) waarin staat dat de organist van de Sint-Romboutskathedraal van Mechelen samen met de organist van de Leuvense Sint-Gertrudiskerk en ‘andere bevoegde personen’ ten huize van de Mechelse klokkengieter Bartholomeus Cauthals ‘sekere clocxkens’ gingen ‘besigtighen ende proeven [= keuren]’. Die klokken waren bestemd ’totten beyaert van Sinte Geertruyden’ en moesten onderling worden afgestemd op ‘eene groote clocke van den voorscreven beyaert aldaer gebrocht wesende de note ut [= do]’. 1678:Voor 1672 moet er tussen Cornelius De Smet, pastoor, en Reynier Vanden Steen, horlogemaker op de Kiekenmarkt in Brussel, een overeenkomst hebben bestaan i.v.m. de plaatsing van een nieuw uurwerk met trommel voor de toren van de kerk. Maar het afgeleverde werk bleek niet te voldoen aan de gestelde verwachtingen. 1683:Voor de installatie van de nieuwe ’trommel ofte voorslach vande horologie van Ste Geertruijden’ werden, bij een notarisakte (dd. 15 september 1683), de heren Jan Baptist Daems en Anthonius Michaux, resp. organist en zangmeester van de Sint-Jacobskerk, als experten aangeduid. Zij moesten hun ‘oordeel ende opinie segghen’ over het werkstuk van Reynier Vanden Steen. Dat oordeel was gunstig: zij ‘connen gheene fauten hooren ofte vinden waer over dat die selve soude connen worden geblameert’. 1713:Beiaardier Hendrik Dujardin (zie verder) begon op 17 februari met herstellingen aan: 1. het ‘speelwerck’ met levering van een ‘nieuw sluytradt’; 2. het uurslagwerk; 3. het slingerwerk; 4. het hamerwerk. ‘Levering van 372 nieuwe noten met hunne schroeven aan 7 stuivers de noot; 26 dubbel nieuwe noten aan 8 stuivers; hermaking van 830 oude noten a 2 stuivers. Den 23 september heeft dezelfde herstellingen gedaan aan het klavier: als 46 stokken met ijzeren oogen beslagen enz. [sic]; levering van 24 tuimelaars te samen wegende 248 pond aan 6 stuiver het pond. Dezelfde heeft 9 daguren besteed aan het stellen vanden beiaard aan 6 schellingen daags.’ (14) 1743:‘Den 16 october van dit jaar wierd er op de wijkvergadering van de Burchtstraat (Vischbrug – binnepoort) beslist de aanvraag der kerkmeesters van S. Geertrui toe te staan te weten: voor de som van 100 gulden te contribueeren het maecken der horologie ende restaureren van den beiaard’. Deze som zou in de wijk rondgehaald worden. (15) 1746:Charles-Alexandre Lion vervangt het oude Vanden Steenuurwerk. Lion, afkomstig van Charleroi, was sinds 1730 als horlogemaker werkzaam in Leuven. (16) 1760:Eind december werden in de kleine toren boven het koor, vermoedelijk ter vervanging van de kleine Ursulaklok (= misklok) van 1677, twee nieuwe klokjes gehangen met de naam Philippus en Henricus. (17) 1778:Adrien-Guillaume de Renesse de Baar, prelaat van de abdij, bestelt bij Andreas Josephus Vanden Gheyn een nieuwe beiaard. De klokkengieter dient drie voorstellen in: een beiaard van 4000 pond met een basklok van 500 pond klinkende ‘Dlare [= d] in ’t orgel’ (bijlage 2); 2. een beiaard van 6770 pond met een basklok van 1250 pond klinkende ‘Amila [= a] in’t orgel’ (bijlage 3); een beiaard van 10200 pond met fis1 als basklok (geen document voorhanden). Het derde voorstel werd aanvaard. In de overeenkomst staat duidelijk dat Vanden Gheyn de 20 klokken van de oude beiaard zou overnemen en dat het nieuwe klokkenspel drie octaven of 37 klokken zou omvatten ‘met alle de half thoonen daer in begrepen.’ (18) Uitgaande van de klokkensamenstelling van Van Horenbeeck bevatte de Vanden Gheynbeiaard in het laatste decennium van de 19de eeuw één klok van 1776, vier van 1777, 29 van 1778, drie van 1779. Daarvan hangen er nu in de huidige beiaard nog 29: twee van 1777, 24 van 1778, drie van 1779. Beiaardklok nr.7 (= g1) draagt de inscriptie: ANDREAS JOSEPHUS VANDEN GHEYN ET ANDREAS LUD[OVICUS] FILIUS EIUS ME FECERUNT LOVANII ANNO 1779 – OPUS XXI’. Een gelijkaardig opschrift stond ook op de fis1- klok (nr.6), een Vanden Gheynklok van 1778 die door Frans Sergeys in 1954 werd hergoten. (19) Vanden Gheyn had de gewoonte zijn klokkenspellen van een opusnummer te voorzien. Uit het opschrift blijkt dat ook zijn zoon Andreas Ludovicus (1758-1833), op dat ogenblik 21 jaar, bij het nieuwe werk was betrokken. Die zou later met zijn kleinzoon André-Louis-Jean Van Aerschodt de Leuvense klokkenkunst een nieuwe impuls bezorgen. Alle beiaardklokken zijn gesigneerd en gedateerd. Op vier klokken staan de volgende Latijnse psalmverzen: Het instrument werd op 31 oktober 1778 ingespeeld door Franciscus Martinus Josephus De Prins (zie beiaardiers). Naar aanleiding van de ingebruikname van de nieuwe beiaard stelde abt de Renesse een reglement op met richtlijnen voor de beiaardier. 1798:Op 1 december werden klokken ‘uyt den toren gehangen’, d.w.z. dat een onbepaald aantal luidklokken door de Fransen werd weggehaald en vernield. De beiaard bleef hangen. Alleen het wapenschild van abt de Renesse dat op enkele klokken prijkte, werd weggekapt. (21) 1802:Op 25 september werden drie klokken in de toren gehangen. Ze waren afkomstig uit de oude Sint-Michielskerk aan de Tiensestraat die in 1781 was afgebroken. 1829-1847:De firma Vanden Gheyn-Van Aerschodt levert drie nieuwe luidklokken die, samen met de Zeelstmanklok, in de beiaard worden opgenomen. 1848:Jozef Keustermans uit Diest giet een nieuwe speeltrommel met 16.200 gaten (180 maten en 90 oplichters). (23) Volgens Adolf Denyn, vader van Jef Denyn, was hij een kopie van de speeltrommel van de Sint-Romboutskathedraal. 1852:Midden juni levert A.L.J. Van Aerschodt succ. Vanden Gheyn ‘5 cloches par ordre de la fabrique d’église pour le carillon.’ Gewicht: 45 1/2 kilo; kostrijs: 175.96 fr. (24) 1892:De Mechelse stadsbeiaardier Jef Denyn herstelt, i.s.m. de Mechelse installateur Désiré Somers, volgens zijn nieuwe beiaardtechnische inzichten de mechaniek en de traktuur van het instrument. Het klavier verhuisde van de horlogekamer naar een verdieping hoger naast de beiaardklokken. Midden augustus herstelde Denyn de speeltrommel. Kostprijs: 2400 fr. Tevens plaatste hij er nieuwe aria’s op: voor het uur: In totaal waren 178 van de 180 maten volzet. Aangezien de trommel sindsdien niet meer werd herstoken, bevat hij nog steeds de oorspronkelijke ‘aria-zettingen’ van Denyn. 1943/44:Aangezien de luidklokken met de beiaard waren verbonden, werden ze door de Duitsers niet opgeëist. (27) 1944:In de nacht van 11/12 mei werd Leuven gebombardeerd door de geallieerden. 1970/71:Tijdens de grote, ingrijpende beiaardrestauratie die door Jacques Sergeys werd geleid, werd de hoogste klokkenreeks (cis4-b4) met zes Vanden Gheyn- en vijf Van Aerschodtklokjes vervangen door elf nieuwe Sergeysklokken. 2003/05:Bij de restauratie van de torenspits werd de mechaniek van de beiaard vernieuwd. De klavieren1778-1892: Over het oude Vanden Gheynklavier is niets bekend. 1892-1970: Het vier-octaafsklavier van Désiré Somers uit 1892 werd tijdens de beiaardrestauratie van 1970/71 verwijderd. Het bevindt zich in het privé-bezit van Paul-Félix Vernimmen (Veltem). (30) 1971-2003: Ter vervanging van het Somers-klavier levert Clock – o – Matic een nieuw vier-octaafsklavier. Het ligt nu gedemonteerd in de toren. Vanaf 2003: Het nieuwe vijf-octaafsklavier, ontworpen door Petit & Fritsen, is afkomstig van de stadhuisbeiaard van Rotterdam. Het werd geïnstalleerd door Marc Van Eyck. Enkele beiaardiersOude beiaard (31) 1616 Willem ‘den bayaerder’. 1656-1659 Joos Gargan (vanaf 1659 organist). 1720-1729 Fredericus Dujardin (ook organist). In 1721 ontving hij een vergoeding ‘voor den voorslagh van d’orologie te stellen’; in 1724 ‘voor de byart gesteld te hebben’; in 1729 ‘voor het stellen van het mirliton liedeken’. Frederik was de broer van Hendrik I Dujardin die van 1707 tot 1724 stadsbeiaardier was van Leuven. 1729-1745 Joannes Franciscus De Laet (ook organist). In 1732 was hij, na het overlijden van Job Vaes, heel even plaatsvervangend stadsbeiaardier van Leuven. Nieuwe Vanden Gheynbeiaard (33) 1778 Franciscus Martinus Josephus De Prins (1746-1815). Hij stelde in 1781 een beiaardboek samen dat in 2005 in facsimile werd uitgegeven. ? Maurits Vrancken. ? Gérard Deprins. ? tot 1870 Desiré Deprins. 1870-1893 Edmond Hendrickx (ook organist). 1893-1914(?) François Vande Plas. 1938-1940(?) Arthur Lynds Bigelow (occasioneel). Na 1954 Jef Van Stappen (occasioneel). 1960-1990 Renaat Vansteenwegen (occasioneel). 1997 Marc Van Eyck (officiële beiaardier).
Noten(1) Voor Marc Van Eyck, de promotor van de Sint-Gertrudisbeiaard. (2) Door toedoen van kanunnik Armand Thiéry († 1955) werd op dezelfde plaats een proosdij – abdij in 1954 – gesticht van benedictinessen. Zij verbleven er van 1919 tot 1974. Sommige gebouwen zijn nu omgetoverd tot luxueuze leefruimtes. Zie: M. Smeyers, Armand Thiéry (Gentbrugge, 1868 – Leuven, 1955) – Apologie voor een geniaal zonderling, Arca Lovaniensis (jaarboek 19-20), Leuven, 1992, p. 181-251. (3) Enkele jaren geleden kreeg ik van een Leuvens antiquair een volle doos met handgeschreven dokumenten. Ze hadden toebehoord aan Cornelius Henricus Van Horenbeeck (1856-1932), van 1882 tot 1898 onderpastoor van de Sint-Gertrudiskerk. Hij had rond de geschiedenis van de kerk en de abdij veel archiefonderzoek verricht. Zijn nota’s verzamelde hij in kleine mappen. Bijzonder interessant is een Aantekeningboek nr.1 – abdij en kerk van S. Geertrui (verder geciteerd als Aantekeningboek). Daarin verhaalt hij, steunend op oude kerkrekeningen, tal van faits-divers over zijn kerk. Ook aan de klokken, beiaarden en beiaardiers, orgels en organisten besteedde hij aandacht. Zelfs enkele oorspronkelijke brieven met concertprogramma’s van Jef Denyn, die in 1892 het beiaardmechanisme restaureerde, bleven bewaard. Op basis van die gegevens, aangevuld met eigen vondsten, kunnen enkele nieuwe elementen toegevoegd worden aan de synthese die Luc Rombouts over de Sint-Gertrudisbeiaard in 1990 heeft gepubliceerd. Onnodig alles te herkauwen. In onze chronologie beperken we ons tot de belangrijkste feiten uit zijn verhaal. Zie: L. Rombouts, ‘De muziekdoos van Sint-Geertrui’, in G. Huybens (red.), Stad met klank, Leuven, 1990, p.31-36. (4) E. Van Even, Louvain dans le passé et dans le présent, Leuven, 1895 [facsimile-uitgave in twee delen, red. G. Huybens, Leuven, ed. Peeters, 2001] p.403. (5) F. Steurs, Eenige aanteekeningen rakende de Mechelse klokgieters, Mechelen, 1877, p.21-22. Ons boekje draagt het nr. 14 van de 75 in omloop gebrachte exemplaren. (6) Nota’s Van Horenbeeck (verzameling G. Huybens). (7) Nota’s Van Horenbeeck. (8) J. Rottiers, Beiaarden in België, Mechelen, 1952, p.170-171. (9) M. en K. Van Bets-Decoster, De Mechelse klokkengieters, Mechelen, 1998, p.73. (10) G. Huybens, ‘Nota’s over de orgels en het muziekleven in de Leuvense Sint-Kwintenskerk’, in Orgelkunst, 30 (2007), nr.4, te verschijnen. (11) Nota’s Van Horenbeeck. (12) Algemeen Rijksarchief Brussel, Notariaat Generaal van Brabant, nr. 13794 (J. Van Craenenbroeck) – microfilm 1071031. (13) G. Huybens, ‘Een merkwaardig handschrift van de Leuvense rederijker Jacobus van Nethen (1654-1726)’, in Jaarboek van de Geschied- en Oudheidkundige Kring voor Leuven en Omgeving, 36 (1996), p.86-87 (nrs.21 en 57). (14) Aantekeningenboek, p.206 en 210-212. (15) Aantekeningenboek, p.207. (16) LPP, p.412. (17) Nota’s Van Horenbeeck. (18) Die voorstellen bevinden zich in het archief van de Koninklijke Beiaardschool in Mechelen dat ondergebracht is in het stadsarchief van Mechelen. Het document van voorstel 3 is niet beschikbaar. (19) De St.-Gertrudis-beiaard herleeft te Leuven – 20 juni ’71. Brochure uitgegeven naar aanleiding van de restauratie van de beiaard. Leuven, 1971, p.16-20. (20) A.L.J. Jacobs, L’Abbaye noble de Sainte-Gertrude à Louvain depuis son origine jusqu’à sa suppression, Leuven, z.j. [1880], p.105-106. Zie ook: G. Huybens, ‘Een 18de-eeuws reglement voor de beiaardier van de Sint-Geertruikerk te Leuven’, in NCL, 9 (1996), nr.3, p.34-36. (21) J. B. Lameere, Aenteekeningen van merkweerdige geschiedenissen voorgevallen binnen Loven (en omliggende) 1784-1835. Uitgegeven en van registers voorzien door M. Bols, G. Huybens (red.), M. Peeters en G. Robberechts, Leuven, 1986, p.55. (22) J. B. Lameere, op.cit., p. 72. (23) Nota’s Van Horenbeeck. (24) Aantekeningboek, p.70. (25) Nota’s Van Horenbeeck. (26) Nota’s Van Horenbeeck. (27) W. Godenne en H. Joosen, Jubileumboek 1922-1972 Koninklijke Beiaardschool ‘Jef Denyn’, Mechelen, 1973, p.172-174. (28) Aantekeningboek, p.62-70. (29) Al de maten en gewichten van de historische beiaardklokken (nrs.1 tot 4 en 6 tot 36) zijn ontleend aan de twee gepubliceerde lijsten (de ene opgesteld voor 1969, de andere bij de restauratie van 1971), zie: De St.-Gertrudis-beiaard … Dat cijfermateriaal is verrassend: zes klokken behielden hun ‘oorspronkelijk’ gewicht; 23 ‘verloren’ samen iets meer dan 203 kg; zes andere ‘kregen’ – vreemd maar waar – samen 126 kg bij! Zo woog de zesde luidklok (Rosalia) voor de restauratie 675 kg, na de restauratie 733 kg (dus 58 kg zwaarder), vandaag 600 kg (Nieuwsbrief Campanae Lovanienses, 16 (2003), nr.3, p.52). (30) Afbeelding: G. Huybens (red.), Stad met klank, Leuven, 1990, p.34. (31) Aantekeningenboek, p.210-211. (32) G. Huybens, ‘Bouwstenen voor een geschiedenis van de Muziek te Leuven – 17de en 18de eeuw’, in Jaarboek van de Geschied- en Oudheidkundige Kring voor Leuven en Omgeving, 21, p.28-29. (33) Aantekeningenboek, p.201. (34) F. Steurs, De toren van de Sint-Romboutskerk te Mechelen, Mechelen, 1877, p.286-287.
Tekst: Gilbert Huybens |
Sint-Geertruikerk Leuven
Geplaatst in Torens.